Een revolutionaire chimpanseegroep

In 1971 opende Burgers’ Dierenpark, zoals het huidige Koninklijke Burgers’ Zoo toen nog heette, een gloednieuw verblijf voor een groep chimpansees. In die tijd was er nog weinig bekend over het natuurlijke gedrag van chimpansees en werden deze mensapen meestal met maximaal twee à drie dieren in dierenparken gehouden.

Veel van de chimpanseeverblijven uit die periode waren voorzien van stevig traliewerk en vaak geheel of gedeeltelijk betegeld. Deze ‘steriele’ huisvesting versoepelde het schoonmaakwerk van de dierverzorgers, in een tijd dat absolute hygiëne voor de succesvolle huisvesting van mensapen nog noodzakelijk werd geacht. Maar nu kwam er een dierenpark in Arnhem op het idee om een grote groep van deze mensapen op een bosrijk eiland te gaan houden, slechts van het publiek gescheiden door een brede gracht. Bovendien hadden ze plannen om meerdere volwassen mannen in deze groep te gaan houden! Dat was toch waanzinnig? Daar waren veel deskundigen uit die tijd het toch wel over eens.

Blijf op de hoogte over de chimpansees

Wanneer u hier uw e-mailadres achterlaat, bent u altijd als eerste op de hoogte over de ontwikkelingen bij de chimpansees.

Gemengde groep

Het schetst allereerst de tijdgeest, maar zeker ook het baanbrekende en revolutionaire idee achter de Arnhemse chimpanseegroep. De drijvende kracht achter de opzet en het ontwerp was professor Jan van Hooff, samen met zijn broer Antoon van Hooff, die destijds directeur was van Burgers’ Zoo. Jan van Hooff had veel ervaring met chimpansees opgedaan in Noord-Amerika, waar hij verbonden was geweest aan een gedragsonderzoeksproject van de US Airforce. Voor dit doel hielden de Amerikanen een grote groep chimpansees in een uitgestrekt verblijf in het zuidwesten van de USA. Jan en Antoon van Hooff waren ervan overtuigd dat je chimpansees wel degelijk in een grote gemengde groep kon houden, mits de dieren de ruimte kregen om zich letterlijk en figuurlijk te kunnen terugtrekken, bijvoorbeeld na conflicten. In de natuur leven deze mensapen namelijk ook op deze wijze.

Nieuwsgierig

De aanvankelijke scepsis sloeg al snel om in nieuwsgierigheid. Hoe zou de Arnhemse chimpanseegroep zich gaan ontwikkelen? Tegen welke praktische problemen zouden de dierverzorgers en biologen gaan aanlopen? En hoe zouden de dieren zich ten opzichte van elkaar gaan gedragen? Slechts enkele dieren waren aan elkaar verwant, maar de meeste soortgenoten waren bij aankomst in Arnhem nog volstrekte vreemden voor elkaar. De chimpansees kwamen uit diverse dierenparken in binnen- en buitenland naar Arnhem, maar ook uit bijvoorbeeld circussen.

Onder leiding van Jan van Hooff, als professor verbonden aan de Universiteit Utrecht, vonden talloze gedragsonderzoeksprojecten plaats aan de Arnhemse mensapen. De beroemdste wetenschapper die de groep jarenlang observeerde, was Frans de Waal. Zijn boek ‘Chimpanseepolitiek’ schetste een zeer treffende én wetenschappelijk correct weergegeven vergelijking tussen de coalitievorming in Den Haag en de machtsstrijd die zich bij de Arnhemse chimpanseemannen ontspon. Met name vanuit religieuze hoek was het idee dat mensen wel erg veel overeenkomen qua gedrag met chimpansees destijds een moeilijk verteerbaar inzicht. Uit later DNA-onderzoek bleek echter dat chimpansees ook voor ruim 98% over hetzelfde genetische materiaal beschikken als mensen.

Bedreven politici

Chimpansees blijken in een complexe sociale structuur te leven. In principe zijn de volwassen mannetjes de baas. In de natuur vormt een broederschap van verwante volwassen mannen de kern van de groep. Samen verdedigen deze mannen een territorium tegen andere mannengroepen. Ze patrouilleren geregeld langs de grenzen van het territorium om vreemde rivalen af te schrikken. Vrouwtjes komen vaak van elders en proberen zich te vestigen bij mannen die een goed territorium hebben en die samen sterk genoeg zijn om ook de jongen te beschermen, die ze van die mannen zullen krijgen. En dat is nodig ook, want groepen voeren soms bloedig oorlog. De vrouwtjes vormen met hun opgroeiende jongen - en soms ook met hun zussen - kleine familieclans binnen de groep, die elk hun plaats in de sociale rangorde innemen. 

De combinatie van geboorte (afkomst) en de individuele (sociale) vaardigheden van elk dier bepalen welke positie het dier inneemt in de sociale hiërarchie van de groep. Sociale en diplomatieke vaardigheden zijn bij uitstek belangrijk om iedereen tevreden te houden in de groep en om bijvoorbeeld dreigende conflicten te sussen. Bovendien is er sprake van een heel dynamisch proces: mannetjes die lager in rang zijn dan het alfamannetje zouden samen kunnen gaan spannen om de leider van zijn troon te stoten. Het zogenaamde ‘vlooien’ is daarbij vooral een heel belangrijk sociaal proces. Er valt veel af te leiden over de huidige status wanneer nauwkeurig wordt geobserveerd welke dieren elkaar nu precies vlooien en in welke frequentie dat gebeurt. Onderzoekers als Jan van Hooff, Frans de Waal en Otto Adang hebben aangetoond dat intriges, machtspelletjes en strategische (tijdelijke) allianties deze mensapen zeker niet vreemd zijn. Ook blijken ze te kunnen verzoenen, kennen ze empathie en beschikken ze dus over een hoge sociale intelligentie.