Cultuur bij chimpansees: in Congo en in Arnhem

Chimpansees zijn net als mensen wezens die met weinig vastomlijnde kennis worden geboren. Alle mensapen hebben veel hersens, dus veel capaciteit om informatie te verwerken, te leren en adequaat en flexibel gedrag te ontwikkelen. Mensapen hebben een lange kindertijd en jeugd, waarin ze van alles leren. Wat ze precies opsteken, hangt af van de omstandigheden tijdens hun jeugd. Het is dus niet verwonderlijk dat ook mensapen, net als mensen, lokale gebruiken en eigenaardigheden in hun gedrag tonen – dat ze dus een soort cultuur kennen!

Gereedschappen

Vooral de manier waarop chimpansees het voor elkaar krijgen om moeilijk toegankelijk voedsel te bereiken – denk aan termieten, of noten in een harde schil – verschilt sterk per gebied. Totdat Dr. Jane Goodall in de jaren zestig in Tanzania observeerde dat chimpansees met stokjes naar termieten hengelen, was gereedschapsgebruik bij chimpansees onbekend. Inmiddels weten we dat de voorkeursmaterialen, de exacte technieken en hoe ze deze gereedschappen toepassen per populatie verschillen. 

Handige chimpansees, ook in Bili

Apendeskundige Dr. Cleveland Hicks heeft een mede door de Lucie Burgers Stichting gefinancierde expeditie naar de Democratische Republiek Congo ondernomen. Hij heeft daar in de Bili-regio een afgelegen populatie chimpansees bestudeerd, waarover nog nauwelijks iets bekend was. Een verslag van hoe hij met behulp van cameravallen het gedrag van wilde chimpansees vast kon leggen, was te lezen in de ZieZoo van februari 2014. Maar Hicks nam ook voor het eerst het gebruik van gereedschappen bij deze chimpanseepopulatie waar! Zo werd een vrouwelijke chimpansee gefilmd, die een kort stokje met het uiteinde op de grond plaatste om zo de Dorylus kohli – mieren erop te laten klimmen.  Daarna likte ze het stokje met genot af, alsof het om een lolly ging. Een jonger vrouwtje kopieerde het gedrag meteen, door een stuk klimplant af te breken en ook te gaan ‘hengelen’.

Mega-hengel

Een heel ander type gereedschap werd ook toegepast door de chimpansees in Bili: tot 2,5 meter lange hengelstokken! Deze komen van pas als je de bijtende trekmieren te pakken wilt krijgen; daar kun je met je eigen lijf beter een heel eind uit de buurt blijven! Daarnaast worden deze extra lange stokken ook ingezet om honing en larven van angelloze bijen uit de nesten diep onder de grond te halen. 

Dit bijzondere gereedschap en de toepassing voor het opvissen van honing onder de grond werden al eerder waargenomen bij een andere chimpanseepopulatie in het noorden van de Democratische Republiek Congo. Bij de chimpansees uit bijvoorbeeld Senegal of Oeganda is zo’n mega-hengel echter nog nooit gezien.

Arnhems dialect

Het spreekt voor zich dat ook chimpanseegemeenschappen in dierentuinen per locatie eigen gewoontes ontwikkelen. Zelfs ‘dialecten’ komen voor, zo heeft een recent onderzoek door Tim Bulters (Universiteit van Amsterdam) uitgewezen. Binnen het soorttypische geluidsrepertoire van chimpansees lijken er per groep lichte afwijkingen te bestaan. Zo is een typische ‘pant-hoot’ (het in volume toenemende kuch-schreeuwen, dat bij imponeergedrag en opwinding wordt getoond) in de kolonie van Koninklijke Burgers’ Zoo net iets anders opgebouwd dan dat een pant-hoot in de dierentuin van Amsterdam. De fine-tuning in gedrag is dus ook duidelijk aangeleerd en kenmerkend voor één bepaalde populatie! Ook gedragsconformisme komt voor; dus dieren stemmen bewust hun gedrag af op hoe groepsgenoten dat gedrag uitvoeren. Of een Arnhemse chimpansee die naar Artis verhuist, dan ook de Amsterdamse ‘tongval’ overneemt, en hoe lang dit duurt, zou natuurlijk zeer interessant zijn. Maar deze facetten van chimpanseegedrag zijn nog niet bestudeerd!