Valentijnsdag: hoe dieren elkaar het hof maken

Valentijnsdag staat in het teken van de liefde. Nu is liefde een heel menselijk begrip, maar veel diersoorten kennen wel degelijk iets als elkaar het hof maken. 

Valentijnsdag staat in het teken van de liefde. Nu is liefde een heel menselijk begrip, maar veel diersoorten kennen wel degelijk iets als elkaar het hof maken. En bij verschillende diersoorten vechten twee of meer mannetjes in een vaste periode van het jaar letterlijk om de vrouwtjes. Bij vogelsoorten spreken we dan vaak over de baltsperiode, terwijl we het bij zoogdieren bijvoorbeeld over de bronsttijd hebben.

Bij de dieren doen de mannetjes in deze periode extra hun best voor de vrouwtjes. De vrouwtjes moeten immers veel investeren in het leggen van eieren of het dragen van jongen, dus zij willen graag een mannetje vinden dat in hun ogen het meest geschikt is om samen voor nageslacht te zorgen. Valentijnsdag is een mooie actuele aanleiding om eens naar wat bijzondere gedragingen en vaste rituelen uit het dierenrijk te kijken die betrekking hebben op de balts, bronst of paringstijd in het algemeen.

De balts bij vogels

Veel vogelsoorten voeren in de baltsperiode prachtige rituelen op, waarbij de mannetjes de vrouwtjes proberen te imponeren, rivalen in het stof laten bijten en uiteindelijk hopen dat de vrouwtjes overstag gaan, zodat al hun geïnvesteerde moeite zijn vruchten afwerpt. Zo voeren de Europese flamingo’s in Burgers’ Zoo een uitgebreide paringsdans op, waarbij mannetjes en vrouwtjes bepaalde vaste rituelen volgen. In principe vormen flamingo’s jarenlang vaste broedparen, net als bijvoorbeeld pinguïns, maar dat betekent zeker niet dat er niets aan de status quo kan veranderen! Elk jaar weer moet het mannetje zijn best doen om het vrouwtje weer voor zich te winnen. En wanneer het broeden om uiteenlopende redenen een keer niet succesvol verloopt, wordt de onderlinge relatie heel praktisch geëvalueerd. Wat dat betreft is de paarvorming vooral heel pragmatisch van aard: werkt iets niet (of niet meer) naar behoren, dan kan dit er uiteindelijk zelfs toe leiden dat een andere partner wordt gezocht. In principe vormen deze vogelsoorten dus paren voor het leven, maar wel op voorwaarde dat de verbintenis succes blijft opleveren.

Bijzonder efficiënt: monogamie bij rode kardinalen

Rode kardinalen leven in grote delen van de Verenigde Staten en Mexico, in allerlei habitats: van woestijnen tot graslanden en zelfs tropisch-vochtige open bossen in Florida. Deze leefomgevingen, waarin temperatuur en voedselaanbod naargelang het seizoen sterk van elkaar verschillen, dwingt de kardinaal tot exacte timing van balts en broed. Want slechts in een klein gedeelte van het jaar zijn de omstandigheden voor het grootbrengen van jongen optimaal. En in dit korte tijdsvenster mag er geen tijd worden verspild! De kardinaal zet daarom in op jarenlange trouw. Hebben de partners elkaar eenmaal gekozen, dan blijven ze jarenlang bij elkaar. Ze brengen ook werkelijk heel het jaar met elkaar door, anders dan bijvoorbeeld zonnerallen of pinguïns.

Als het weer dan zodanig is dat met het broeden kan worden begonnen, hoeven ze elkaar niet eerst op te zoeken. Ook het dagen- of wekenlange baltsen kan grotendeels worden bespaard. Mannetje en vrouwtje kardinaal gaan meteen over tot het echte werk: het territorium verdedigen door te zingen  - wat bij deze soort dus ook het vrouwtje doet – een nest bouwen, paren en eieren leggen. Ook bij de nestbouw werken ze goed samen; het mannetje brengt het nestmateriaal, het vrouwtje bouwt. Broeden doet vooral zíj: wel zo praktisch met haar minder opvallend kleurtje. Het mannetje blijft in deze kleine twee weken in de buurt en wijdt zich in die tijd in zijn eentje aan het verdedigen van hun territorium tegen soortgenoten. Zodra de naakte, blinde vogeltjes uit het ei komen, zorgen de ouders samen voor het aanslepen van voedsel.

Extreme pogingen tot imponeren

Prieelvogels staan erom bekend dat de mannetjes een soort prieeltje bouwen, dat door de vrouwtjes moet worden goedgekeurd als eventueel geschikte nestplaats. Is het vrouwtje niet tevreden, dan volgt afwijzing en kan het mannetje in kwestie vaak opnieuw beginnen. Van sommige soorten prieelvogels is bekend dat ze graag allerlei glimmende en/of kleurrijke voorwerpen verzamelen om hun prieeltje nog indrukwekkender over te laten komen; vaak allemaal van een bepaalde zelfde kleur die de vogels blijkbaar extra aantrekkelijk vinden. In Burgers’ Zoo hebben we ook een prieelvogel: de witoorkatvogel. Alleen is deze katvogel juist weer de uitzondering binnen de prieelvogels, omdat deze vogelsoort geen prieeltje bouwt.

Ook van paradijsvogels - die we overigens niet in Burgers’ Zoo hebben - is bekend dat de mannetjes, die vaak een veel indrukwekkendere verentooi hebben dan de vrouwen, een uitgebreide balts opvoeren. Verschillende mannetjes verzamelen zich en laten hun kwaliteiten zien, een verschijnsel dat bekend staat als ‘lekvorming’. De mannetjes paradijsvogels vertonen hun dansjes en kunstjes min of meer tegelijkertijd. Hierdoor worden de vrouwtjes aangetrokken, die liever meerdere mannetjes dicht bij elkaar vergelijken. Uiteindelijk kiezen de vrouwtjes dan voor het mannetje dat in hun ogen de meeste indruk heeft gemaakt. Vogelsoorten als renkoekoeken voeren niet alleen een balts op, maar bieden de vrouwtjes daarbij ook lekkere hapjes aan om bij hen in de gunst te komen. Daarmee demonstreren ze bovendien dat ze goed voor het vrouwtje kunnen zorgen en dus een interessante kandidaat vormen.

Indrukwekkende knokpartijen

Met name van verschillende soorten hoefdieren zijn imponerende gevechten tussen volwassen mannetjes bekend in de bronsttijd. Het burlen van de edelherten op de Veluwe trekt jaarlijks tientallen natuurfotografen aan, maar ook de bosrendieren in Burgers’ Zoo staan hun mannetje in de bronsttijd. De dominante man heeft een imponerend gewei en duldt in de bronsttijd geen enkele potentiële rivaal in zijn territorium. Zelfs dierverzorgers moeten in deze periode voorzichtig zijn bij het betreden van het verblijf! In de Desert leven de dikhoornschapen, waarbij de volwassen rammen indrukwekkende gevechten houden om de vrouwtjes. Met een korte aanloop beuken ze daarbij keihard met de horens en koppen tegen elkaar. Dankzij een speciale schedelbouw richten deze harde klappen geen permanente schade aan. De klappen galmen vaak door de hele Desert en zorgen voor plaatsvervangende hoofdpijn bij toevallig passerende bezoekers! Toch hebben de dieren hier dus weinig last van, al zie je de rammen vaak wel even enkele seconden op adem komen, vlak na zo’n keiharde klap. Maar vervolgens halen ze gewoon weer even hard naar elkaar uit, totdat één van de dieren zich gewonnen geeft en de overwinnaar met de vrouwtjes mag paren.

Communicatie met speciale geuren

Bij veel dieren speelt het reukvermogen een veel grotere rol in de communicatie dan bij mensen. Dat komt allereerst omdat mensen in vergelijking met veel diersoorten maar slechte presteren op dit gebied: wij worden gerekend tot de microsmaten; levende wezens met slechts een beperkt reukvermogen. Veel diersoorten hebben een veel verder ontwikkeld reukvermogen. Bij veel roofdiersoorten speelt het reukvermogen bijvoorbeeld een belangrijke rol in het opsporen van prooidieren. Maar ook bij het markeren van een territorium voor potentiële rivalen spelen geuren vaak een belangrijke rol. Vrouwtjes scheiden speciale feromonen af wanneer ze in oestrus zijn: dit zijn belangrijke signalen voor mannetjes dat ze ontvankelijk zijn voor paringen in die periode. De meeste grote katten (tijgers, panters en jaguars bijvoorbeeld) leven in principe solitair; de leeuw is een uitzondering die in familieverband leeft. Grote delen van het jaar tolereren grote katten elkaar niet in hun territorium: mannetjes kunnen zelfs levensgevaarlijk zijn voor vrouwtjes. In de oestrusperiode is echter alles anders. Hebben mannetje en vrouwtje elkaar gevonden, dan vinden er vaak veel paringen in een korte tijd plaats, waarna ieder weer zijn eigen weg gaat. Bij de meeste grote katten speelt de man vervolgens geen of een heel marginale rol bij het grootbrengen van de welpen. Vaak is dit een taak voor het vrouwtje alleen.

Toch nog een kleine vergelijking met de mens

Toch kunnen we op dit gebied nog een kleine vergelijking met de mens maken. Hoewel het zicht voor mensen veruit het belangrijkste zintuig is en blijft en ons reukvermogen dus niet bovenmatig goed is ontwikkeld, spuiten mannen en vrouwen graag subtiel een lekkere aftershave of een lekker parfum op als zij voor het eerst een date hebben, of bijvoorbeeld een belangrijke of bijzondere afspraak hebben. Blijkbaar doen we als mensen toch graag ons best om met een lekker geurtje nog een beetje meer indruk te maken op het andere (of hetzelfde) geslacht bij belangrijke gebeurtenissen!